Người làm ná cuối cùng
Lên xã Lăng, hỏi nhà già làng Cơlâu Năm (80 tuổi), người dân tộc Cơtu, ở thôn Pơ Ning, nhiều người biết. Ngoài một già làng Cơtu gương mẫu, ông còn là người cuối cùng trên vùng cao Tây Giang biết chế tác và sử dụng ná thành thạo…Già làng Cơlâu Năm chia sẻ: “Người Cơtu gọi chiếc ná là pa'nanh - vật dụng hết sức thiêng liêng, tượng trưng cho khả năng chinh phục thiên nhiên và sức mạnh của người đàn ông Cơtu. Xưa kia, người Cơtu sống ở vùng rừng núi, có nhiều thú dữ nên phải ở nhà sàn, lúc đi rừng, lên nương đều luôn mang theo ná để phòng thân và săn, đuổi thú phá hoa màu. Ngay cả trẻ con và phụ nữ cũng sớm làm quen với ná, tên và được người lớn đưa đi rừng…”.
Già làng Cơlâu Năm, đang nói về qui trình chế tác ná và muỗi tên
Theo già Cơlâu Năm, để chế tác ná một chiếc ná phải mất hàng tháng. Đàn ông Cơtu phải vào rừng tìm cây, rồi đánh dấu lại, đến thời gian nhất định trong tháng mới đến chặt, vì khi đó chất gỗ sẽ săn chắc hơn, không bao giờ bị mọt ăn. Gỗ phải là đoạn giữa thân cây. Sau khi đốn được đem về chặt ra thành từng bộ phận riêng biệt, rồi dùng dao mác nhỏ gọt hai đầu đều nhau. Sau đó lấy tâm điểm của cánh ná làm chuẩn vót nhỏ dần ra hai bên, đoạn cuối gọt hai khấc nhỏ bằng đốt ngón tay dùng để móc dây ná. Lúc này, họ mới lấy một sợi dây cột ở giữa treo lên như chiếc cân dây rồi từ từ chỉnh cho đều nhau, đến khi 2 bên cân xứng nằm song song với mặt đất. Cánh ná được gọt hình cung rất đều, có đánh dấu ở tâm, tùy theo sở thích của mỗi người mà kiểu dáng uốn lượn cũng khác nhau. Tiếp theo cánh ná, người Cơtu làm thân ná cũng với sự kỳ công và khéo léo…
Già làng Cơlâu Năm, đang nói về qui trình chế tác ná và muỗi tên
Pa’nanh vẫn một phần trong đời sống
Cứ mỗi chiều bên ngôi gươl làng, người ta thường bắt gặp hình ảnh của một người đàn ông Cơtu đắm mình, chăm chú bên những chiếc ná. Đó là già làng Cơlâu Năm. Hiện nay, trong thôn vẫn chưa thấy ai có thể làm được ná như già làng Cơlâu Năm. Bên ngôi nhà gươl của làng, ánh mắt già Cơlâu Năm nhìn ra xa xăm, già nhớ lại: “Ngày trước, ba tôi chính là người hướng dẫn cho tôi biết cách làm ná. Để làm được ná của người Cơtu thì người siêng năng mới có thể làm được. Việc làm lẩy ná (hay còn gọi là cò) là yếu tố rất quan trọng. Người có tay nghề cao thì dây ná bám rất chắc vào lẩy, có thể kéo dây gắn vào lẩy và tung lên không trung rồi bắt lại, dây ná vẫn nguyên vẹn trên lẫy. Nhưng chỉ cần lấy 2 ngón tay kéo nhẹ cò, dây sẽ bật ra đưa mũi tên lao đi. Một cây ná có độ chuẩn cao, có khả năng bắn xa đến 500m”.
Giàlàng Cơlâu Năm, với kỹ thuật kéo dây ná
Khi bắn, ná phải đưa lên tầm cao thì bắn mới chuẩn
Xưa, đồng bào Cơtu còn ở nhà sàn, ngoài công việc làm rẫy, săn thú rừng thì chiếc ná là vũ khí lợi hại của những đàn ông giữ đất, giữ làng. Hôm nay, đồng bào Cơtu đã có cuộc sống khấm khá hơn, nhưng chiếc ná vẫn là một phần không thể thiếu trong đời sống văn hóa. Hằng năm, đồng bào Cơtu thường tổ chức lễ hội ăn mừng lúa mới, tổ chức khánh thành gươl mới của làng. Những lễ hội đó thường lồng các hoạt động như thi bắn ná, chế tác ná để con cháu hiểu hơn về nét văn hóa truyền thống. Già làng Cơlâu Năm ngậm ngùi: “Cả làng bây giờ chắc chỉ còn tôi ngày ngày đục đẽo ná. Không ai dùng thì họ làm ná ra làm gì. Vả lại, làm ná đâu có dễ, để đẽo ra một chiếc ná phải mất cả tháng trời…”.
Già làng Cơlâu Năm và chiếc ná ống tên như báu vật linh thiêng
đã gắn bó với ông từ lâu trên vùng cao Tây Giang từ rất lâu
Chia tay, già làng Cơlâu Năm đã tặng cho Bảo tàng Quảng Nam chiếc pa’nanh và ống tên để làm hiện vật trưng bày. Với chúng tôi, đây quả là những hiện vật dân tộc có giá trị. Ông bảo, pa’nanh như một phần máu thịt, là vật báu văn hóa vô giá của đồng bào Cơtu. Trong tâm khảm, đã là người Cơtu thì phải biết dùng ná, họ đều luôn có ý thức giữ gìn, bảo vệ nét văn hóa truyền thống của cộng đồng, trong đó có chiếc ná. Đó cũng là một cách để nó không bị mai một, để nét đẹp văn hóa của dân tộc Cơtu được giữ gìn mãi mãi”./.